открытый урок_49519

posted in Средняя школа on by

Класс шагы: « Хуулгаазын кушкаштарым».

Сорулгазы: 1.Кушкаштарны карактап, ажаарынга уругларны ооредир. Оларга дузалажыр камнаарынга ооредир.

2. Куштарны кижиге болгаш бойдуска ажыын коор.

3.Кушкаштарнын онзагай –хевирлери-биле таныштырар.

4.Класс шагынга сонуургалын куштелдирер.

Класс шагынын чорудуу:

Организастыг кезээ:

Киирилде беседа:

— Азий типтин чурээ болган, ак-кок хемнер-биле алдаржаан, оскен-торээн Тывавыс- кайгамчык Байлак, ырлап ханмас чараш чурт. Оон каас чараш бойдузун ырларда, шулуктерде. Тоолдарда база чогаалдарда чечен-мергени-билебижээн.

Тыва кижи чер чуртунга, оон дириг амытаннарынга, каш чузун малынга, эм домнуг аржаан сугларынга, харлыг доштуг бедик дагларынга чоргаарланып чоруур.

Бойдус- чер кырында амыдыралдын унер дозу, чаяакчызы.

Куштар база кижи ышкаш бойдустун чаяакчызы. Бо хунгу клазывыс шагынга янзы-буру куштар дугайында сонуургап чугаалашпышаан. Силернин билиинерни хынап кору- биле оюнну ойнаар бис.

Бомбурзектин кайы-даа булунунга баарга, бедик дээрже дундууштелген дагларга, шыргай-арга-эзимнерге, элезиннниг ээн ховуларга, полярлыг чурттарга, экваторга, океан дагларга дээн каяа-даа куштарга таваржып болур бис.Ынчангаш ам Тывавыстын база бир сураглыг чогаалчызы Чап Чулдумнун « Хуулгаазын куштарым» деп шулуун бараалгадыптаалы.

( Шулукту элээн каш уруглардаоореткен)

Куштарнын амыдыралын долузу биле ооренип коор болза кончуг солун. Куштар –дуртсынныглар клазынга хамааржыр, ужар азы ушпас болур, холдарын чалгыннары солуп турар болгаш ийи даванныг, даваннарында уш азы дорт салаалыгболур. Чалгыннары эки сайзыраваан куштар эки ужуп шыдавас боор.Оларнын ужарын ийи хевирге чарар:кылыйтыр ужар азы идепкейлиг база далбаннады ужар азы идепкей чок.

Куштарнын хар-назынын билип аары кончуг берге. Шинчилекчилер куштарнын мойнунга дээрбектерни кедирип. Брелоктарны баглап тургаш. Каяа чедип каш чыл чурртап турарын билип апр турар.Чижээ: кускун 60-69 хар, бора-хирилээ 11-24 хар, угулер 34,54,68 харларга чедир, а струстар 40 хар чедир чурттаар дээш оон-даа ангы.Куштарнын озуп ковудээри дурген. Чылыг таарымчалыг чылдарда чуургаларынын саны ковей болур.Чуургаларынын хевири, хемчээли, картынын кылыны ангы-ангы болур.

Куштарнын янзы буру хевирлерин Кызылда Алдан-Маадырлар музейинден коруп болур .Олар чурттаар девискээринин аайы-биле ангы-ангы болур, чижээ:

Шынаа болгаш хову чернин куштары: матпадак, таан, каарган, хартыга. Сааскан, кара-баарзык хамааржыр.

Хемнерлиг чернин куштары: одурек,ангыр, дуруя, куу, шилен, хараачыгай хамааржыр.

Тайга болгаш хаялыг чернин куштары:эзир, кара дас, угу, Сары,кускун. Кээрген хамааржыр.

Алаак чернин куштары: торга, шиижек, бора-хокпеш,итпик, айлан-кушкаш хамааржыр.

Даг чернин кужунга Улар хамааржыр.

Куштарнын ажыы кижилерге кедергей дузалыг.Олар агаар бойдустун байдалын баш бурунгаар медеглеп бээр. Чижээ: торлаа аал чоогунче чызаалаза дээр чудерээринин демдээ;каарган аал коданынын чанынче чайтылаарга, чаарынын демдээ;кускун аал чоогунга куйтулаарга , куруглаарынын демдээ; сааскан аал чанынга этсе,аалчы келиринин демдээ; шиижектер черге андааштанып, довурак бурлатса, каандаашкыннын демдээ; орук кижизинге эзир азы дас таварышса, чорук чогуурунун демдээ; хек чус катап етсе узун назылаарынын демдээ; эжеш дуруялар таварышса ог-булеге эки чуве болурунун демдээ дээш оон-даа оске чижектерни киирип болур.

Физминутка кылдыр Созу Чооду Кара-Кускении аялгазы:с.базыр-оолдун

Итпиктин ырызын ырлаптаалынар.

Иштик чернин дыттарынга

Итпик уну чангыланзын

Ижер хойтпак пит-пит-пит

Арбыдазын пит-пит-пит!

Иштим-хырным пит-пит-пит

Амыразын пит-пит-пит!

Чайны,хунну мактаан итпик

Чалгаа чокка салып орган

Чайлагларнын пит-пит-пит

Чаагайын пит-пит-пит!

Чаштар ойнаан пит-пит-пит

Чараштарын, пит-пит-пит!

Делегейде монге чайны

Демги итпик йорээгилээн:

Хаар-даа, кыш-даа пит-пит-пит

Хайы турзун, пит-пит-пит!

Хамык бойдус пит-пит-пит

Каас болзун пит-пит-пит!

Ам клазывыс шагынын ийиги кезээ «Хуулгаазыннар шолу» деп оюнну эгелээр-дыр бис.1ги турга ойнаар ойнакчыларны улегер домактарнын дузазы-биле илередип алыр бис. Кичээнгейлиг дыннаар.

1) Чечен менде 2) Эжишкилер найыралы 3)Эртем чокта

Чечек черде Эртине дагны тургузар Эртен база дун.

Ам ойнакчыларны мурнунче унуп кээринче чаладым. Силернин тывар онаалганар:

Куштарнын аразында

Эн-не кара коску

Чуу деп

ындыг кужул

Тывынарам уруглар

Д

А

С

2ги турга ойнаар киржикчилерни тывызыктар-биле тып ундуруп алыр бис, база-ла кичээнгейлиг болур силер. Ойнаан уруглар ыытавас.

1) Хонар черим хос ыяш 2)Дорт булун 3) Дирт-дирт диртилээ

Ижер чиирим ирт серге Донгур аас Диригде-ле диртилээ

(бижек) (аптара) Серт-серт сертилээ

Сенде, менде сертилээ

( чурек)

Ам ойнакчыларнын тывар кужу:

Оскен черин кагбас-даа

Оорзурек чанныгбай

Аргып чамап кагансыг

Бора- шокар тоннугбай

БОРАХОКПЕШ

3ку турга ойнаар ойнакчыларны тып алыры-биле айтырыглар.

Школа директорунун долу Ады?

Суму чагырыкчызынын долу Ады?

Совхоз директорунун долу Ады?

Ойнакчыларнын тывар онаалгазы кичээнгейлиг дыннаар.

Алага дег аастыг,ай-шолбан карактыг

Хулур-хургул боттуг, хунде-дунде чоруктуг.

У

Г

У

Эр-хейлер, ам олуттарынче олуруп алыр силер. Дараазында оюн корукчулер-биле оюн болур.

Корукчулер-биле оюннун онаалгазы.

Элевес орумнуг

Эрикпес чанчылдыг

Т

О

Р

Г

А

Ам дараазында 3 турга тиилээн тиилекчилернин оюну болур. Тиилекчилерни чалап алыр-дыр бис.

Оюннун онаалгазы.

Кымдан мурнай часты

Медээлеп кээр чуу деп кужул?

ХАРААЧЫГАЙ

Эр-хей тиилекчиге байырдан чедиргеш, супер оюнче чалап тур бис.

Оюннун онаалгазы.

Делегейде бо хунде

Эн-не улуг куштун Ады?

С

Т

Р

А

У

С

Тиилекчиге байырдан чедирип каалынар.

Ам уруглар силернин кичээнгейинерге «Хуулгаазын шол» депо юнга тып турганывыс куштарнын дугайында онзагай чуулдеринден коруптээлинер.

Класс шагынын туннели:

Класс шагы силерге солун болду бе?

Класс шагындан чуну билип алдынар?

Куштарга силернин кандыг дузанар херегил?

Класс шагынга эки киришкен уруглар ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

МОУ СОШ с. Бай-Даг.

Бай-Даг ортумак школазынын эге класстар

башкызы Мунзук Аржаана Александровна.